Uit tal van opinieonder­zoeken blijkt dat in grote delen van de wereld de meerderheid van de mensen voorstander is van meer controle over het eigen levenseinde. Maar nog steeds zorgen religie, cultuur en angst voor een hellend vlak ervoor dat het zelfgekozen levenseinde zich in grote delen van de wereld maar langzaam ontwikkelt. Sterker nog, in veruit de meeste landen in de wereld staan euthanasie en hulp bij zelfdoding letterlijk gelijk aan moord. 

Wereldwijd is er op dit terrein de afgelopen jaren van alles gebeurd, al is bij lange na nog niet de wetgeving tot stand gekomen die we in Nederland kennen. Als er wel ergens een regeling van kracht is geworden, dan is vaak een voorwaarde dat de patiënt die om levensbeëindiging vraagt, terminaal is (in Nederland is dat niet het geval). De discussie wordt er bovendien niet gemakkelijker op als actief ingrijpen door de dokter, helpen bij zelfdoding, palliatieve sedatie en het staken van een medische behandeling allemaal ‘euthanasie’ worden genoemd en daarom onder hetzelfde taboe vallen. Alleen al het recht om levensverlengende behandelingen te mogen weigeren – dat mag bij ons overigens ook pas sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw – zou in veel landen een eerste grote stap zijn richting meer zelfbeschikking.

AZIE

Aan onze euthanasiewet gingen vele jaren vooraf waarin gerechtelijke uitspraken stapje voor stapje de contouren van de wet vormden. Ook in andere landen blijkt dat de meest voor de hand liggende route. Een voorbeeld doet zich voor in China. Euthanasie is er strafbaar en gelijkgesteld aan moord. Zelfs palliatieve sedatie is er niet toegestaan. Dit gegeven vindt zijn oorsprong in diep gewortelde culturele en filosofische overtuigingen die voortkomen uit het confucianisme, dat de nadruk legt op de heiligheid van het leven en familiewaarden: je zorgt voor je (groot)ouders tot de natuurlijke dood erop volgt. 

Liefdadigheidsorganisatie Hetong, gevestigd in de miljoenenstad Tianjin, luidde een aantal jaren geleden de noodklok over hoogbejaarde patiënten in haar hospices die uitzichtloos en ondraaglijk leden, maar geen familie hadden om op terug te vallen. Simpele pijnbestrijding was alles wat de artsen restte, vaak tot wanhoop van zowel patiënten als het verplegend personeel. Hetong vestigde haar hoop op de NVVE die misschien zou kunnen uitleggen hoe je op lokaal niveau euthanasiewetgeving tot stand brengt. 

Begin klein, adviseerde de NVVE, zet niet meteen in op euthanasiewetgeving zoals we die in Nederland kennen. Een voorbeeld werd Hetong in de schoot geworpen toen in 2022 in een andere Chinese stad, Shenzhen, het ‘recht om te sterven’ werd erkend. Terminaal zieke patiënten mochten er voortaan bepaalde levensverlengende behandelingen weigeren, waaronder ook reanimatie. Actieve euthanasie door een dokter is nog altijd verboden, maar het is voor Chinese begrippen al een enorme doorbraak dat de wens van de patiënt die onnodig lijden wil voorkomen, wordt gerespecteerd. 

Helaas is dit ook nagenoeg het enige concrete voorbeeld van beweging in Azië. In Zuid-Korea hebben de Democraten in september vorig jaar een begin gemaakt met een wetsvoorstel dat hulp bij zelfdoding toestaat aan terminale patiënten, maar euthanasie blijft er verboden. In Japan zetelt een van de grootste (na de NVVE) Right-to-die organisaties in de wereld met ruim 120.000 leden, maar het pad richting wetgeving is er nog niet gevonden. Wat ook meespeelt, is dat in het Japanse zorgsysteem de huisarts niet bestaat, waardoor je als patiënt niet eenvoudig een vertrouwensrelatie met een dokter opbouwt – in Nederland juist een cruciale factor voor euthanasie.

In Australië geldt in alle zes deelstaten dat hulp bij zelfdoding door een arts uitsluitend is toegestaan voor terminale patiënten die per deelstaat aan specifieke criteria voldoen. In Nieuw-Zeeland trad na een bindend referendum in 2020 een jaar later de End of Life Choice Act in werking, die hulp bij zelfdoding toestaat voor terminale patiënten die ondraaglijk lijden.

Euthanasie is verboden in India, waar wel een vorm van passieve levensbeëindiging is voorbehouden aan mensen die in ‘een permanente vegetatieve toestand’ verkeren. In landen in het Midden-Oosten. zijn alle vormen van levensbeëindiging op verzoek vrijwel onbespreekbaar.

EUROPA

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft al eens uitgesproken dat iedereen het recht heeft om zelf te beslissen wanneer en hoe het leven eindigt. Maar als het gaat om wetgeving valt er vooralsnog geen steun van het Hof te verwachten. Dat oordeelde vorig jaar nog dat geen enkel Europees land verplicht is om toegang te verlenen tot euthanasie of hulp bij zelfdoding. Toch zijn in Europa de laatste jaren vormen van levensbeëindiging bespreekbaar geworden, ook in landen waar euthanasie altijd een brug te ver was. Het gaat daarbij meestal niet om een actieve handeling door een arts, maar om het verstrekken van een middel dat de patiënt zelf inneemt, hulp bij zelfdoding dus. Voorwaarde is bovendien vaak dat degene die om de levensbeëindiging vraagt, terminaal is. Zo keurde in maart 2021 het Spaanse parlement een wet goed die euthanasie en hulp bij zelfdoding legaliseert voor volwassenen die ongeneeslijk ziek zijn en ondraaglijk lijden. Ook in Portugal geldt sinds 2023 dat euthanasie is toegestaan voor wilsbekwame volwassenen die terminaal zijn en ondraaglijk lijden. In het dwergstaatje Malta ijvert mensenrechtenbeweging Moviment Graffitti actief voor het toestaan van hulp bij zelfdoding door een arts.

In Zweden, Noorwegen, Finland en Denemarken blijft euthanasie strikt verboden. Discussies erover liggen in deze landen gevoelig omdat levensbeëindiging er tegenstrijdig wordt gevonden met het diep verankerde gevoel dat kwetsbaren beschermd moeten worden. In IJsland, waar de plaatselijke belangenvereniging wordt voorgezeten door de Nederlandse Ingrid Kuhlman, is euthanasie verboden, maar kunnen terminale patiënten verdere behandeling weigeren. Een wetsvoorstel, gebaseerd op de Nederlandse wetgeving, kwam vorig jaar voor het eerst ter sprake in het parlement, maar zal nog wat stappen moeten maken.  

België heeft net als Nederland sinds 2002 wetgeving op het gebied van euthanasie, onder vergelijkbare voorwaarden als die in Nederland. In 2014 werd de wet uitgebreid om euthanasie bij minderjarigen onder bepaalde omstandigheden mogelijk te maken. Er wordt over gediscussieerd of dementie ook een grond voor een euthanasie-verzoek mag zijn.

In 2009 legaliseerde Luxemburg euthanasie en hulp bij zelfdoding voor terminale patiënten die aan specifieke criteria voldoen. 

In Frankrijk, waar euthanasie niet is toegestaan, steunt 90 procent het recht op sterven, zo blijkt uit een recente peiling. De kerk is mordicus tegen. Vorig jaar presenteerde president Macron een wetsvoorstel dat uiteindelijk eind mei van dit jaar door het parlement werd aangenomen. Het voorstel ligt zo gevoelig dat in de tekst het woord ‘euthanasie’ niet wordt genoemd en de term ‘hulp bij zelfdoding’ evenmin. De senaat gaat er dit najaar nog mee aan de slag. Wordt het voorstel omgezet in wet, dan kan een patiënt die ondraaglijk lijdt en geen uitzicht heeft op verbetering, een officieel hulpverzoek indienen. Dat wordt beoordeeld door een ‘college van artsen’. Psychisch lijden alleen is overigens onvoldoende reden. Is aan de voorwaarden voldaan, dan krijgt de patiënt van een arts de benodigde middelen om zijn of haar leven zelf te beëindigen. Alleen als de patiënt daartoe niet zelf in staat is, kan een naaste, een verpleger of een arts om hulp worden gevraagd. 

In het eveneens door het katholicisme gevormde Italië is euthanasie officieel verboden. Artsen die patiënten op verzoek een dodelijk medicijn toedienen, kunnen worden veroordeeld tot vijftien jaar cel. Een zieke mag wel een behandeling weigeren of die laten onderbreken om te kunnen sterven. Het Italiaanse Hooggerechtshof bepaalde in september 2019 dat hulp bij zelfdoding onder bepaalde omstandigheden niet strafbaar is. Hoewel er nog geen formele wet is aangenomen, wordt er binnen de politiek en samenleving gediscussieerd over mogelijke legalisatie. In juli laaide de discussie op toen het Constitutioneel Hof zich boog over een euthanasie-verzoek van een vrouw die door multiple sclerose volledig verlamd is. Zelf kan zij daardoor geen dodelijke middelen innemen. Druist het tegen de grondwet in als zij daarbij alsnog hulp van een arts krijgt?, luidde de vraag aan het Hof. Nee, luidde het oordeel, maar dat helpt de verlamde vrouw voorlopig nog niet verder.

Dat er zich ondertussen op lokaal niveau ontwikkelingen kunnen voordoen, bewees Toscane, dat begin dit jaar als eerste Italiaanse landstreek medische hulp bij een vrijwillige dood legaliseerde. De Toscaanse regeling houdt in dat een medische commissie een euthanasieaanvraag binnen dertig dagen in overweging neemt. Als aan de criteria wordt voldaan, moet de lokale gezondheidsdienst binnen tien dagen de noodzakelijke medicatie en het zorgpersoneel beschikbaar stellen, tenzij een zieke door een eigen arts geholpen wil worden. Artsen mogen overigens weigeren mee te werken.

Tot dusver wijken vermogende Italiaanse patiënten uit naar het naburige Zwitserland, waar euthanasie verboden is, maar hulp bij zelfdoding een gangbare én prijzige praktijk is. Overigens is het in Italië officieel strafbaar om een patiënt te begeleiden die naar Zwitserland gaat om te sterven. Zelfs dat wordt nog beschouwd als hulp bij zelfdoding. 

De Zwitserse route volgen ook patiënten uit Duitsland, waar euthanasie illegaal is. Alleen het woord al is zwaarbeladen doordat de nazi’s het gebruikten bij de systematische moord op zieken en mensen met een verstandelijke beperking. Het is er wel toegestaan iemand te helpen bij een zelfdoding. Een familielid of een arts mag bijvoorbeeld dodelijke middelen op het nachtkastje van de patiënt leggen, die deze vervolgens zelf inneemt. Een uitspraak van het Duitse Hooggerechtshof leek in februari 2020 een doorbraak te forceren. Volgens het Hof heeft iedereen, ongeacht leeftijd, ziek of gezond en ongeacht de motieven, het recht zijn of haar leven te beëindigen én heeft iedereen het recht daarbij te worden geholpen door wie daartoe vrijwillig bereid is. Genoeg stof voor juristen, maar voor de wetgeving heeft de uitspraak nog niets betekend. 

Ook buurland Oostenrijk keurt, sinds begin 2022, hulp bij zelfdoding onder voorwaarden goed voor volwassenen die ondraaglijk lijden aan een ongeneeslijke ziekte, maar euthanasie is er verboden, evenals in Polen. Tsjechië debatteert al meer dan twintig jaar over euthanasie en het kan zomaar een item worden bij de parlementsverkiezingen in oktober. In Rusland, de voormalige Oostbloklanden, Griekenland en Turkije zijn euthanasie en hulp bij zelfdoding verboden. In Hongarije is het zelfs verboden om voor hulp naar het buitenland te reizen. Het parlement van Slovenië stemde op 18 juli van dit jaar voor een wet die hulp bij zelfdoding toestaat voor mensen die terminaal ziek zijn. De stemming volgt op een landelijk referendum waarbij 55 procent van de deelnemers voor wetgeving koos. Tegenstanders willen nu een nieuw referendum houden om de wet weer terug te draaien.

Toch nog vrij onverwacht en met een krappe meerderheid stemde het Britse Lagerhuis in juni dit jaar in met een wetsvoorstel om hulp bij zelfdoding te legaliseren voor terminale patiënten met een levensverwachting van minder dan zes maanden. Het Hogerhuis moet zich er nog over buigen en als dat positief uitvalt, kan het nog vier jaar duren voor de wet van kracht is. In eerste instantie stond in het wetsvoorstel dat goedkeuring van een rechtbank vereist was voor de hulp bij zelfdoding. Dat is later vervangen door een beoordeling door een sociaal werker, een psychiater en een jurist. Tegenstanders zien hierin een versoepeling van de controle. Overigens geldt de wet alleen voor Engeland en Wales. In Schotland stemde het parlement op 13 mei van dit jaar in met een wetsvoorstel dat mensen de mogelijkheid biedt om medische hulp aan te vragen om hun leven te beëindigen als zij aan een terminale ziekte lijden en twee artsen hebben vastgesteld dat zij geestelijk bekwaam zijn om die beslissing te nemen. Later dit jaar wordt er definitief over gestemd. In Noord-Ierland verandert vooralsnog niets. Op het Kanaaleiland Jersey stemt het parlement eind dit jaar over eerste stappen richting wetgeving rond hulp bij zelfdoding en ook op het eiland Man zijn er veelbelovende ontwikkelingen. 

In Ierland lijkt het debat muurvast te zitten. Euthanasie en hulp bij zelfdoding zijn er verboden. In 2021 verwierp het Ierse parlement opnieuw een wetsvoorstel om euthanasie te legaliseren, vanwege zorgen over onvoldoende wettelijke waarborgen en het risico op misbruik van kwetsbare personen. Er is een zusterafdeling van de NVVE actief in Ierland en nog vorig jaar september kwam een groot aantal internationale Right-to-die organisaties bijeen in Dublin. Maar vooralsnog leidt het debat niet veel verder dan tot aanbevelingen voor verder onderzoek naar ‘medische hulp bij sterven’.

AFRIKA

Op het Afrikaanse continent staat bescherming van het leven als vanouds boven de vrijwillige beëindiging ervan. Voorzichtige ontwikkelingen zijn er alleen in Zimbabwe en Zuid-Afrika, ook de enige Afrikaanse landen waar met de NVVE vergelijkbare belangenorganisaties actief zijn. Euthanasie en hulp bij zelfdoding zijn er – net zoals in alle andere Afrikaanse landen – verboden. 

NOORD-AMERIKA

Steken we de oceaan over, dan zien we dat in de Verenigde Staten euthanasie onder alle omstandigheden verboden is. Hulp bij zelfdoding door een arts is in twaalf staten echter wél legaal, met Delaware, waar de wet per 2026 ingaat, als voorlopige hekkensluiter. Daar wordt het voorbeeld van de staat Oregon gevolgd, dat voor Nederland wellicht tot de verbeelding spreekt omdat ze wel wat wegheeft van wat hier ooit met de Pil van Drion werd bedoeld. Een terminale patiënt mag als hij nog maar zes maanden te leven heeft een verzoek doen aan een arts, in het bijzijn van twee getuigen. De arts schrijft het recept uit voor de dodelijke medicijnen en de patiënt bepaalt zelf waar en wanneer hij ze inneemt. Sinds 2016 is in Canada medische hulp bij het sterven legaal voor volwassenen met een terminale ziekte die ondraaglijk lijden. De regeling is omgeven met veel bureaucratie; een overheidsinstantie moet de aanvraag beoordelen en stelt dan een termijn vast waarbinnen de assisted dying moet plaatsvinden. Rond de 5 procent van alle overlijdens in Canada is inmiddels het gevolg van hulp bij zelfdoding, met een gemiddelde leeftijd van 77 jaar.

ZUID-AMERIKA

Tot dusver hebben twee Zuid-Amerikaanse landen euthanasie gelegaliseerd. Het Grondwettelijk Hof van Colombia keurde euthanasie al in 1997 goed voor terminale patiënten die ondraaglijk lijden. In 2021 werd dit uitgebreid naar niet-terminale patiënten met intens lijden. In februari 2024 bepaalde het Constitutionele Hof van Ecuador dat actieve euthanasie legaal is onder specifieke omstandigheden, maar dit leidde nog niet tot wetgeving. Iets soortgelijks speelt in Peru. In Argentinië is actieve euthanasie verboden, maar sinds 2012 hebben patiënten wel het recht om medische behandelingen die het leven kunstmatig verlengen te weigeren. Op Cuba is het recht op waardig sterven inmiddels erkend en dat kan de komende jaren leiden tot wetgeving. In Uruguay stemde het Lagerhuis vorige maand in met een wetsvoorstel dat nu nog naar de Senaat moet. In Brazilië, tot slot, zijn euthanasie en hulp bij zelfdoding verboden. Discussies zijn er volop in het immense land, maar tot wetgeving is het nog niet gekomen.

Er is, zo blijkt, wereldwijd wel degelijk veel in beweging. Maar op België na is er geen land met zo’n breed toegepaste wetgeving voor levensbeëindiging op verzoek als Nederland. Zo is hier niet vereist dat degene die om euthanasie vraagt, terminaal is. Je kunt kiezen voor de injectie (euthanasie) of zelf het drankje innemen (hulp bij zelfdoding) en in de praktijk is sprake van een zorgvuldig en warm proces tussen patiënt, familie en arts waar overheid en justitie normaal gesproken niet aan te pas komen. Euthanasie is hier ook bespreekbaar voor mensen met dementie en psychische problematiek. Weliswaar wordt niet ieder verzoek gehonoreerd, maar inmiddels mag in Nederland elk uur iemand overlijden na euthanasie of hulp bij zelfdoding. Een verworvenheid die in menig buitenland een utopie is.•